Bu üniteyi PDF şeklinde İNDİR…

1. ÜNİTE: GİRİŞ

Fikir ve sanat dallarından biri olan edebiyat, insanlara estetik zevk uyandırmaya çalışan bir türdür. Bundan da  “Edebiyat nedir?” sorusuna verilecek cevabı ifade edebiliriz.

Edebiyat; bilgi, deneyim ve deneyimlere düşünce, duygu ve hayallerin yorumundan geçirilerek etkili bir şekilde söz ya da yazıyla anlatılmasıdır.

Edebiyatın öğretici yanı da vardır. Bu açıdan değerlendirildiğinde nazım türlerine ve sözlü, yazılı eserlerin kurallarına dair bilgi veren eserlere de edebiyat denebilir.

Edebiyat, kendi kendi yoğun bir yapıya sahiptir. Bilgiyi öğrenmek, iyi bir gözlem yapmak, yaşanmışlıkları hissetmek ve gezmek için kendi süzgecinden geçirmek edebiyatçının en önemli özellikleriidir. Edebiyat, aslında eser veren sanatçılar ve onların eserleriyle ilgili yapılan değerlendirmelerdir. Ancak zamanla edebiyat kelimesi genelleme türü türü kapsayıcı bir özelliğe bürünmüştür.

O zaman edebiyatın maddeleri halinde yazarsak;

1. Gözleme dayalıdır.
2. Hayaller Gerçek yeniden kurgulanır.
3. Söz ya da yazıyla aktarılabilir.
4. Fikir ve sanat dallarından etkilenir.
5. Kesinlik bildirmez; ama kaynak olarak kullanılabilir.
6. Öğretmekten çok düşündürmek amaçlanır.
7. Sanatçının düşüncesine göre seslendiği hedef kitle değişebilir.
8. Özneldir, söylenen söz sanatçıya aittir.
9. Müzik gibi işitsel (fonetik) sanatlar içerisinde yer alır.
10. Malzemesi dildir, hiçbir maddi malzemeye ihtiyaç duymaz.

Edebiyat ne değildir?

 Edebiyat yapmak, edebiyat yapıyor, bana edebiyat okuma, bana edebiyat yapma gibi ifadeler edebi eseri ve edebiyatı küçümseyen ifadeler olarak günümüzde çoğunlukla kullanılmaktadır.

Boş laf veya süslü laf olarak görülen edebiyatı bu anlayıştan bir an önce uzaklaştırmak gerekir. Unutmayalım ki bir toplumun geleceğe taşıyabileceği tek şey kültürüdür. Bu kültürü de ancak edebiyat aracılığıyla geleceğe taşıyabiliriz. Edebiyatı gereksiz görmek kendi kültürünü ileriye götürememek demektir.

Edebiyat kaça ayrılır?

Sözlü ve yazılı olarak ikiye ayrılır.

1. Sözlü edebiyat: Yazının kullanılmadığı dönemlerde dilden dile söylenerek günümüze kadar ulaşmış ve anonim (halkın ortak malı) olarak gelişen ürünlerin tamamına sözlü edebiyat denir.

2. Yazılı edebiyat: Yazının kullanılmaya başlamasından itibaren yazarı belli olan her türlü edebiyat ürünlerine yazılı edebiyat denir.

Edebiyatın içeriği ve konusu nedir?

Şair ve yazarların oluşturdukları metinlerde konu olarak ele aldıkları her şey edebiyatın konusunu belirlerken bu ürünlerde kullanılan dil edebiyatın üslubunu, tür ise edebiyatın içeriğini oluşturur. Edebiyatta türler içeriklerine ve kullanıldıkları yerlere göre hikâye, deneme, roman, makale gibi adlar alır.

Ahmet Kabaklı (1924 – 2001)

Türk Edebiyat Cemiyeti bünyesinde yürüttüğü edebiyat faaliyetleriyle edebiyata büyük bir katkı yapan Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı adlı bir dergi de çıkarmıştır.

Edebiyat tarihi açısından son derece önemli bir kaynak olan ve 5 cilt halinde yayımlanan Türk Edebiyatı adlı edebiyat tarihi kitabı bu alandaki en önemli eserlerden biridir. Bu açıdan edebiyat tarihçisi denilince akla ilk gelen isimlerden biri olarak da dikkat çekmektedir.

DİLİN KULLANIMINDAN DOĞAN TÜRLERİ

Lehçe, şive, ağız, argo, jargon, standart dil gibi dil farklılıklarının olduğu Türkçe, bu farklılıkların en belirgin olarak yaşandığı dillerin başında gelir. Şimdi size bu farklılıkları örneklerle açıklayalım.

1. Lehçe: Bir dilin bilinmeyen dönemlerinde yani metinlerle takip edilemeyen dönemlerinde, o dilden ayrılarak farklı bir gelişim evresine ulaşmış kollarına lehçe denir. Şekil, ses ve kelime açısından büyük farklılıklar gösteren lehçe, özellikle coğrafi ve kültürel değişimler neticesinde ana dilden ayrılmıştır. Türkçenin iki ana lehçesi Yakut Türkçesi ve Çuvaş Türkçesidir.

Örnek:

İki lehçede de “Yeni yılınız kutlu olsun” ifadesi şu şekildedir.

Çuvaş Türkçesi: Sene sul yaçepe salamlatap

Yakut Türkçesi: Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin

2. Şive: Türkçenin izlenebilen tarihi dönemlerinde bazı kelime ve ses farklılıklarıyla birbirinden ayrılan kollarına şive denir. Lehçelerde var olan keskin ayrılıklar şivelerde yoktur. Türkçenin birçok şiveleri vardır. Kazak, Uygur, Kırgız, Azeri Türkçesi Türkçenin en önemli şiveleridir.

Örnek:

Türkiye Türkçesi: Yakında bakkal var mı?

Azeri Türkçesi: Bu yahınlarda erzag dükkânı var mı?

Özbek Türkçesi: Yakında bakkal barı mı?

Uygur Türkçesi: Yakinda bakkal dukini barmu?

3. Ağız: Bir ülkenin sınırları içerisinde oluşan bölgesel konuşma şekillerine ağız denir. Sadece bölgesel konuşma dilinde görülen bu farklılık yazı dilinde aynıdır.

Kayseri ağzı:  Nöörüyoon?

Adıyaman ağzı: Ne yapon?

Isparta ağzı: Netceb?

Rize ağzı: Ne edeceesun?

İstanbul ağzı: Ne yapıyorsun?

ÖNEMLİ BİR NOT: Şive ile ağız kavramları çok karıştırılmaktadır. Örneğin Doğu Anadolu’da ya da Karadeniz’de konuşulan Türkçe, şive olarak adlandırılmaktadır. Karedeniz şivesi, Ege şivesi gibi adlandırılmalar aslında yanlıştır. Ülke içerisinde konuşmada görülen farklılıklar ağız terimini, ülkeler arasında görülen değişimler ise şive terimini oluşturur.

4. Argo: Çoğunlukla eğitimsiz kişiler tarafında kullanılan ve her yerde kullanılmayan söz veya deyimlere argo denir. Ortak dilde kullanılan sözcüklere farklı anlamlar yüklenerek oluşan argo, farklı bir anlaşma şeklidir.

5. Jargon: Belli meslek grupları içerisinde sadece onların anlayabilecekleri ortak dile jargon denir. Denizcilerin, polislerin, doktorların kendi içlerinde anlaşmalarını sağlayan ve başkalarının anlamadığı bir dildir.

6. Konuşma dili: İnsanların günlük yaşamlarında kullandıkları ve karşıdakiyle iletişimi sağlamak için kullanılan dildir. Bu dil gelişi güzel kullanıldığı için dil bilgisi kurallarına uyma gibi bir zorunluluğu da yoktur. Bu açıdan bölgeden bölgeye değişime uğrayarak ağızları oluşturan bir dildir.

7. Yazı dili: Kültür dili ya da edebi dil olarak da adlandırılan yazı dili; bir dilde anlaşma kolaylığı sağlayan ana dildir. Milli Edebiyat sanatçılarının 1900’lü yıllardan sonra kullanmaya başladığı İstanbul Türkçesi bugünkü yazı dili olarak kullanılmaktadır.

Edebiyatın Güzel Sanatlar İçerisindeki Yeri

Güzel sanatlar, insanda coşku ve heyecan uyandırırlar. Estetik haz olarak ifade edilen bu anlayış güzel sanatları diğer eserlerden ayıran belirgin özelliktir.

Güzel sanatlar kendi içerisinde kullandıkları malzemeler ve kendilerini ifade ediş şekillerine göre gruplandırılırlar.

Güzel sanatlar üçe ayrılır:

1. İşitsel (fonetik) sanatlar: Müzik – Edebiyat

2. Görsel (plastik) sanatlar: Mimari – Heykel Resim – Hat

3. Dramatik (ritmik) sanatlar: Tiyatro – Dans – Sinema – Bale

EDEBİYATIN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ

Edebiyat insanı konu edinen ve kaynağını insan yaşamından, kültürden ve ahlaki kaidelerden alan bir bilimdir. İnsanların yaşantılarına, iç dünyalarına, kültürel ve sosyal yaşamlarına, ekonomik ve psikolojik özelliklerine ayna tutmaya çalışan edebiyat, güzel sanatların en önemli dallarından biri olarak dikkat çekmektedir.

TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ

1. İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

a) Sözlü Edebiyat:

– Sav – Sagu – Koşuk – Destan

b) Yazılı Edebiyat

– Orhun Yazıtları

– Uygur Metinleri

2. İSLAMİYET ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI

A) HALK EDEBİYATI

a) Anonim Halk Edebiyatı

– Mani – Ninni – Türkü – Ağıt

b) Âşık Edebiyatı

– Koşma (Güzelleme, Koçaklama, Taşlama, Ağıt) – Semai – Varsağı – Destan

c) Dini-Tasavvufi Halk Edebiyatı

– İlahi – Nefes – Deme – Nutuk – Devriye – Şathiye

B) DİVAN EDEBİYATI

a) Beyitlerle Kurulan Nazım Biçimleri

– Gazel – Kaside – Mesnevi – Kıt’a – Müstezad

b) Dörtlükler ve Bentlerle Kurulan Nazım Biçimleri

– Rubai – Tuyuğ – Şarkı – Muhammes – Terkib-i Bent – Terci-i Bent

3. BATI ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI

a) Tanzimat Edebiyatı (1860 – 1896)

b) Servetifünun Edebiyatı (1896 – 1901)

c) Fecriati Edebiyatı (1909-1912)

d) Milli Edebiyat Dönemi (1911 – 1923)

e) Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı (1923 – …..)

METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI

Sürekli gelişen ve değişkenlik gösteren bilim ve edebiyat beraberinde bu gelişmeye paralel olarak farklı alanlarda metinlerin yazılmasını sağlamıştır.

Farklı alanlarda metinlerin yazılması beraberinde bu metinlerin sınıflandırılması gerektiği anlayışını da doğurmuştur.

Bu kapsamda metinler;

1. Anlatım türlerine,

2. Yazılış amaçlarına,

3. Gerçeklikle ilişkilerine göre gruplandırılır.

Metinler edebi (sanatsal) metinler ve öğretici (didaktik) metinler olmak üzere ikiye ayrılır.

Edebi Metinlerle Öğretici Metinlerin Karşılaştırılması

METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI TABLOSU