Anonim Türk Halk Edebiyatı Özellikleri ve Türleri
Anonim Türk Halk Edebiyatı, söyleyeni belli olmayan ve sözlü geleneğe dayalı edebiyat türüdür.
Bu türdeki ürünler şu şekilde büyümeye sahiptir:
- Söyleyeni belli olmamaları: Halkın ortak malı sayılan bu yaratıcıları genellikle bilinmez. Anonim nitelik taşırlar.
- Sözlü gelenek: Bu tür edebiyat, sözlü olarak aktarıldığı için kurallarını belirleyen ve farklı versiyonları ortaya çıkarır.
- Anlatım: Süsten uzak, açık, net ve anlaşılır bir dil kullanılır.
- Konular: Aşk, hasret, yiğitlik ve ölüm gibi evrensel temalar işlenir.
Anonim Halk Edebiyatı’nın düzyazı (nesir) ürünleri içeriği:
- Atasözleri: Yüzyıllar süren tecrübeler sonunda ortaya çıkan özlü sözlerdir.
- Deyimler: Özgün eğitim ve kullanımları olan kalp biçimli söz öbekleridir.
- Tekerlemeler: Sözcüklerin ses benzerlerinden yararlanılarak elde edilen yarı anlam, yarı anlamsız sözlerdir.
- Bilmeceler: Zekâ ve kavrayışı okumaya yönelik soru ve cevap oyunlarıdır.
- Fıkralar: İçinde öğretici veya eğlendirici unsurlar bulunan kısa hikâyelerdir.
- Halk Hikâyeleri: Anonim yazarları tarafından yazılan, halk arasında yaygın olan uzun hikâyelerdir.
- Efsaneler: Tarihî veya kutsal kitaplar konu alan, gerçekle mitler arasında yer alan hikâyelerdir.
- Masallar: Hayal ürünü çocukları anlatan, genellikle çocuklara yönelik eğitici ve eğlendirici hikâyelerdir.
- Ortaoyunu: Halkın içine doğduğu ve halka yönelik olan, geleneksel Türk tiyatrosudur.
- Meddah: Tek kişilik gösteri sanatıdır. Meddah, hikâye anlatarak ve farklı karakterlere bürünerek seyirciyi eğlendirir.
- Karagöz: Gölge oyunu olarak, bilinen iki boyutlu figürlerle oynatılan geleneksel Türk tiyatrosudur.
- Dualar ve Beddualar: Dilek, istek ve amaçlı koruma amaçlı, anonim halk kutsallığının dini ve manevi güvensizliklerini içeren sözlerdir.
- Bilmeceler: Düşünceyi geliştirmek ve güzel vakit geçirmek amacıyla türetilen soru biçimleridir. Manzum ve mensur şekilleri bulunmaktadır.
- Fıkralar: Mizah öğeleri kullanarak düşünceleri aktarmak ve güldürmek amacıyla oluşturulan kısa anlatılardır. Yol göstericilik de içeren bu ürünlerin örnekleri Nasrettin Hoca, Karadeniz ve Bektaşi fıkralarıdır.
- Halk Hikâyeleri: Anonimdir ve destanların zaman içinde değişime uğramış biçimleridir. Gerçeğe daha yakın olmaları bakımından destanlardan ayrılırlar.
Halk hikâyelerinde şiirle düzyazı iç içedir ve konularına göre dört çeşittir:
- Aşk Hikâyeleri: Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin, Yusuf ile Züleyha, Ercişli Emrah ve Selvi, Tahir ile Zühre, Âşık Garip Hikâyesi, Âşık Kerem Hikâyesi, Elif ile Mahmut gibi örnekler bulunmaktadır.
- Dini-Tarihi Halk Hikâyeleri: Hayber Kalesi, Kan Kalesi, Battal Gazi, Danişmend Gazi, Hz. Ali ile ilgili diğer hikâyeler gibi örnekler bulunmaktadır.
- Kahramanlık Hikâyeleri: Köroğlu Hikâyesi gibi örnekler bulunmaktadır.
- Destanî Halk Hikâyeleri: Dede Korkut Hikâyeleri gibi örnekler bulunmaktadır.
Halk hikâyeleri, destan ile roman arasındaki aşamanın ürünüdür. Destan geleneğinden halk hikâyeciliğine geçişin ilk ürünü olan Dede Korkut Hikâyeleri, özel bir önem taşır.
Dede Korkut Hikâyelerinin Özellikleri:
- Asıl adı: “Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan” şeklindedir.
- Konular:-14. yy. Oğuz boylarının gelenekleri, görenekleri, iç mücadeleleri ve doğaüstü güçlerle savaşmalarını ele alır.
- Yazıya geçirilme: ve 15. yy. arasında yazıya geçirilmiştir. Yazanın kim olduğu bilinmemektedir. Anonim nitelik taşımaktadırlar.
- İçerik: Toplam on iki hikâyeden oluşur. Ayrıca bir de önsöz bulunmaktadır.
- Anlatım biçimi: Şiir ve düzyazı karışık kullanılır. Nazım-nesir karışıktır.
- Edebi unsurlar: Masal ve destan unsurları görülür. Destan geleneğinden Halk hikâyeciliğine geçişte bir köprü vazifesi görür.
- Dil: Çok temiz, güzel ve zengin bir dil kullanılmıştır. İslamiyet’in etkisiyle dini terimler de kullanılmaya başlanmıştır.
- Anlatım: Açık, yalın ve duru anlatım kullanılır.
- Kahramanlık: Hikâyelerde en önemli meziyet kahramanlıktır. Olaylar kahramanların etrafında şekillenmektedir.
- Aile ve değerler: Aile, kadın ve çocuk terbiyesine büyük önem verilir.
- Dini unsurlar: Hikâyelerde dini unsurlar (namaz, dua, abdest) görülür.
- Türk karakteri: Doğruluk, adelet ve güzellik yüceltilir.
- Misafirperverlik ve cömertlik: İnsanların ortak özelliği olarak vurgulanır.
- Tabiat sevgisi: At, ağaç, su, yeşillik ve tabiat önemlidir.
- Atlar: Kahramanların en büyük yardımcısıdır. Meşhur Türk üçlemesi içerisinde yer alır.
- Kadın-erkek ilişkisi: Kadınlar eşlerine saygılı ve itaatkâr, eşler ise kadınlarına önem verir ve iyi davranır.
- Didaktik özellik: Hikâyelerde öğütler bulunur ve didaktik bir nitelik taşır.
- Tarihi bağlantı: Hikâyelerde yaşanan olayların tarihi bilgilerle ilgisi vardır.
- Dede Korkut karakteri: Saygı gören, akıl danışılan, isim koyan, kopuz çalan, şiir söyleyen ve kırgınlıkları gideren yaşlı bir kişidir.
- Sosyal yaşam betimlemeleri: Hikâyelerde döneme ait sosyal yaşam, gelenek ve görenekler detaylı olarak betimlenir.
- Ahlaki değerler: Hikâyelerde dürüstlük, sadakat ve yiğitlik gibi ahlaki değerler ön plana çıkar.
- Şiir ve müzik: Dede Korkut hikâyelerinde kopuz çalma ve şiir söyleme gibi müzik ve şiirsel ögeler önemli bir yer tutar.
- Nesep bilinci: Hikâyelerde aile ve soy bağlarına büyük önem verilir. Her kahraman bağlı olduğu soya göre yüceltilir.
- Kader inancı: Hikâyelerde kader ve kısmet inancı sıklıkla işlenir.
- Hayvanlara değer verme: Hikâyelerde hayvanlara saygı gösterilir ve onlara değer verilir.
- Savaş ve savaşçılık: Hikâyelerde savaş ve savaşçılık kültürü önemli bir tema olarak işlenir. Kadın erkek her birey savaşa hazır bir şekilde eğitilmektedir.
- Doğa ve insan ilişkisi: Hikâyelerde doğa ve insan arasındaki bağlantı vurgulanır.
- İnsanlar arası ilişkiler: Dostluk, kardeşlik, aşk ve düşmanlık gibi insanlar arası ilişkiler önemli bir yer tutar.
- Eğitim ve bilgelik: Hikâyelerde eğitim, bilgelik ve öğrenme değerleri vurgulanır.
- Töre ve gelenek: Hikâyelerde Oğuz boylarının töre ve gelenekleri önemli bir yer tutar.
Efsaneler
- Kökeni eski zamanlara dayanır.
- Olağanüstü kişi ve olaylar içerir.
- Konuşma diliyle oluşturulur.
- Üslup kaygısı taşımaz.
- İnanış temelli öykülerdir.
- Destan ve masal öğeleri içerebilir.
- Her zaman iyi bir sonla bitmez.
Masallar
- Olağanüstü olay ve kişilere yer verir.
- Eğitim amacı güder.
- Yer ve zaman kavramı belirsizdir.
- Sözlü gelenekte gelişir.
- İyilik, doğruluk ve yardımlaşma öğütlenir.
- Didaktik eserlerdir.
- Tekerlemelerle zenginleştirilir.
- İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.
Orta Oyunu
- Halkın ortasında, açık bir meydanda oynanır.
- Metinsiz, suflörsüz ve ezbersizdir.
- Doğaçlama (tuluat) yoluyla oynanır.
- Pişekâr ve Kavuklu temel karakterlerdir.
- Karakterler kendilerini simgeleyen müzikle sahneye çıkar.
- Farklı millet ve kültürleri temsil eden tipler bulunur.
- Seyirci etkileşimi önemlidir.
- Halkın ortak malıdır.
- Güldürme unsurları söz oyunları, hazır cevaplık ve yöresel konuşmaların taklitleridir.
- Karagöz ile Kavuklu ve Pişekâr ile Hacivat’ın özellikleri benzerdir.
- Karagöz perdede, Orta Oyunu ise meydanda oynanır.
Balama Nedir?
- Türk gölge oyununda ve ortaoyunu’nda kullanılır.
- Matiz, Külhanbey tarafından yabancı ülke tipleri için kullanılır.
- Ortaoyunu’nda Çingeneceden bozma sözcük olarak Rum için kullanılır.
Meddah
- Sözlü tiyatro ürünüdür.
- “Tek adamlı tiyatro” olarak tanımlanabilir.
- Meddah, tüm karakterleri kendi kişiliğinde birleştiren bir aktördür.
- Perdesi, sahnesi, dekoru ve kostümü bulunmayan tiyatro türüdür.
Karagöz
- Taklit ve karşılıklı konuşmaya dayalı gölge oyunudur.
- İki boyutlu tasvirlerle perdede oynatılır.
- Başkarakterler Karagöz ve Hacivat’tır.
- Karagöz, okumamış bir insandır ve Hacivat’ın kullandığı yabancı sözcüklerle alay eder.
- Hacivat, kişisel çıkarlarını ön planda tutar ve yabancı sözcüklerle konuşmayı sever.
- Zenne, Çelebi, Tuzsuz Deli Bekir, Beberuhi, Tiryakı, Acem, Laz, Matiz, Zeybek gibi diğer tipler oyuna renk katar.
ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM (ŞİİR) BİÇİMLERİ
TÜRKÜ:
- Ezgiyle söylenen şiirlerdir.
- Düzenleyicisi bilinmeyen veya unutulmuş anonim eserlerdir.
- Değişik konuları ele alır.
- Genellikle hecenin 11’li kalıbıyla oluşturulur.
- Ninni ve ağıt türleri de türkü kapsamındadır.
- Ninniler ve ağıtlar bağımsız nazım biçimi değil, türkü biçiminin türleridir.
- Koşma biçimindeki kimi ağıtların söyleyenleri bellidir ve bestelendiklerinde türküleşirler.
- Belli bir ezgiyle söylenir.
- 7, 8, 11 ve 14’li ölçülerle söylenir.
- Hemen her konuda söylenir.
- Bölgesel özellik ve ad değişikliğine uğrayabilir.
MANİ:
- Anonim eserlerdir.
- Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlat sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk gibi konuları işler.
- Konu sınırlaması yoktur.
- “aaxa” şeklinde kafiyelenir.
- Genellikle tek bir dörtlükten oluşur.
- 4+3 ölçüsü kullanılır.
- İlk iki dize hazırlık niteliği taşır ve asıl mesaj üçüncü dizede verilir.
- Her konuda söylenebilir.
Mani Çeşitleri:
- Düz mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur ve kafiyeleri çoğunlukla cinassızdır.
- Kesik mani: Birinci dizesi 7 heceden az, anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler.
- Cinaslı mani: Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara denir.
- Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır.
- Deyiş: İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir. Soru yanıt şeklinde düzenlenir ve bazen başka bir kişinin ağzındanmış gibi aktarılır.
NİNNİ:
- Bebekleri uyutmak amacıyla anneler tarafından söylenir.
- Belli bir ezgi ile söylenir.
- Çocukların psikolojisi üzerinde etkilidir.
- Manzum özelliktedirler.
AĞIT:
- Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan acıyı dile getirir.
- Her zaman bir ezgiyle söylenir ve türkü çeşididir.
- Dörtlüklerden oluşur ve 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
- Uzun hava ve kırık hava denilen ezgilerle terennüm edilir.
- Koşma ve âşık edebiyatındaki ağıtla karıştırılmamalıdır.
- İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki karşılığı “sagu“, Divan edebiyatındaki karşılığı ise “mersiye“dir.
HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ:
1. Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri:
- Koşma
- Semai
- Varsağı
- Destan
2. Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri:
- Mani
- Ninni
- Türkü
- Ağıt
3. Tasavvuf Edebiyatı Nazım Biçimleri:
- İlahi
- Nefes
- Deme
- Nutuk
- Devriye
- Şathiye
Henüz Hiç Yorum Yapılmamış