İslamiyet’le birlikte Türk kültüründe birçok açıdan değişimler yaşanmıştır. Bu değişimler özellikle edebiyat sahasında kendini gösterir. İslamiyet’in Türkler arasında hızlı bir şekilde yayılmasını sağlayan Tasavvuf Edebiyatı Hoca Ahmet Yesevi ile birlikte Türkler üzerinde önemli bir etki yapmış ve 13. yüzyılla birlikte hızlı bir şekilde yayılmıştır. Özellikle 13. yüzyılda Yunus Emre, Mevlana ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi tasavvufçular vasıtasıyla da Anadolu’da iyice yaygınlaşmıştır.

Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı Özellikleri:

  • Köken: İslâmiyet ve Tasavvuf etkisiyle ortaya çıkmıştır.
  • Amaç: Dinî-tasavvufi düşünceyi yaymaktır.
  • Alternatif İsim: Tekke Edebiyatı – Tasavvuf Edebiyatı
  • Kurucusu: Hoca Ahmet Yesevi (12. yüzyıl, Doğu Türkistan).
  • Anadolu’daki Gelişimi: yüzyıldan itibaren özellikle Yunus Emre, Mevlana ve Hacı Bektaş-ı Veli gibi tasavvufçular ile hızlı bir şekilde yayılmıştır.
  • Eğitim Yeri: Tarikat merkezi olan tekkelerdir.
  • Nazım Birimi: Genellikle dörtlüktür.
  • Vezin: Hem aruz, hem hece vezni kullanılmıştır.
  • Ezgi: Şiirlerin çoğu ezgilidir.
  • Konular: Allah, insan, felsefe, doğruluk, ibadet gibi konular işlenir.
  • Nazım Şekilleri: İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye, deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.
  • Dil: Âşık Edebiyatı’na göre ağır, Divan Edebiyatı’na göre sadedir.
  • Mazmunlar: Âşık, maşuk, şarap, saki gibi mazmunlara yer verilir.

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatının Önemli Temsilcileri (Yüzyıllara Göre):

  1. Yüzyıl:
  • Hoca Ahmet Yesevi
  1. Yüzyıl:
  • Yunus Emre
  • Hacı Bektaş-ı Veli
  1. Yüzyıl:
  • Kaygusuz Abdal
  1. Yüzyıl:
  • Hacı Bayram-ı Veli
  • Eşrefoğlu Rumi
  1. Yüzyıl:

Pir Sultan Abdal

  1. Yüzyıl:
  • Niyaz-ı Mısrî
  • Sinân-ı Ümmî
  • Hüdâi
  1. Yüzyıl:
  • Sezai
  1. Yüzyıl:
  • Kuddusi
  • Turâbi

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatının amacı, İslam ve tasavvuf düşüncelerini halka yaymak, insanların manevi değerlere yönelmelerini sağlamak ve bu değerler etrafında toplumun birliğini ve bütünlüğünü güçlendirmektir. Bu edebiyatın temel hedefi, insanları dünya zevklerinden uzaklaştırarak, manevi dünyaya yönlendirmek ve ahlaki erdemlere vurgu yaparak toplumun ahlaki ve manevi değerlerini korumaktır. Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, aynı zamanda insanlar arasındaki sevgi, hoşgörü ve kardeşlik bağlarını güçlendirmeye de önem verir.

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatının Ortaya Çıkışı

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, İslam dünyasında ortaya çıkan ve özellikle Türk halk edebiyatında önemli bir yeri olan bir edebiyat türüdür. Tasavvuf, İslam’ın mistik ve içsel yönünü temsil eden bir düşünce sistemi olup, bu edebiyat türü de bu düşünce sistemini esas alır. İslamiyet’in Türk toplumunda yayılması ve tasavvufun bu toplumda kabul görmesiyle ilgilidir.

İslam’ın Türkler arasında yayılması, 10. yüzyıldan itibaren başlamıştır ve özellikle 13. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti döneminde hız kazanmıştır. Bu dönemde, İslam düşüncesinde tasavvufun etkisi giderek artmış ve Türk halkı arasında büyük bir ilgi görmüştür. Tasavvufun bu yayılmasında, özellikle Mevlana Celaleddin Rumi gibi önemli mutasavvıfların etkisi büyük olmuştur.

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, bu dönemde Türklerin yaşadığı topraklarda şekillenmeye başlamıştır. Anadolu’da yetişen tasavvuf erbabının öğretilerini yaymak ve halkı İslam’a davet etmek amacıyla bu tür edebiyat ürünleri ortaya çıkmıştır. Bu edebiyat türünde, tasavvuf düşüncesinin temel öğeleri olan aşk, hoşgörü, tevhid ve vahdet-i vücut gibi konular işlenir.

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı’nın en önemli özelliklerinden biri, halkın anlayabileceği bir dil ve üslup kullanılmasıdır. Bu nedenle, bu edebiyat türünde genellikle halkın günlük yaşamından öğeler taşıyan şiirler ve öyküler bulunur. Ayrıca, tasavvufî öğretileri anlatan menkıbeler, ilahiler, nefesler ve deyişler gibi farklı türlerde eserler de mevcuttur.

Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı, tarih boyunca Türk edebiyatının önemli bir parçası olmuş ve bu alanda eser veren önemli şair ve yazarlar yetişmiştir. Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Kaygusuz Abdal ve Pir Sultan Abdal gibi isimler, bu edebiyat türünün önde gelen temsilcileri arasında yer alır.

Tekke-Tasavvuf Şairlerinin Önemli Özelliklerini ve Eserleri Tablosu

YüzyılŞairÖnemli ÖzelliklerÖnemli Eserler
11-12. YüzyılHoca Ahmet YeseviTürk tasavvuf edebiyatının öncülerinden, Divan-ı Hikmet adlı eseriyle tanınır.Divan-ı Hikmet
13. YüzyılYunus EmreHalk dilini kullanması ve evrensel aşk temasını işlemesiyle ünlüdür.Yunus Emre Divanı, Risaletü’n Nushiyye
13. YüzyılHacı Bektaş-ı VeliAlevi-Bektaşi tarikatının kurucusu, hoşgörü ve birlik mesajlarıyla tanınır.Makalat
15. YüzyılKaygusuz AbdalAlevi-Bektaşi geleneğinden etkilenmiş, özgürlük ve insan sevgisi temaları işler.Kaygusuz Abdal Divanı
14-15. YüzyılHacı Bayram-ı VeliBayramiye tarikatının kurucusu, dini ve tasavvufi konuları işler.Hacı Bayram Veli Divanı
15. YüzyılEşrefoğlu Rumiİslami değerlere ve tasavvufa dair şiirler yazmıştır.Eşrefoğlu Rumi Divanı
16. YüzyılPir Sultan AbdalAlevi-Bektaşi geleneğine mensup, adalet ve hoşgörü temalarını işler.Pir Sultan Abdal Divanı
17. YüzyılNiyaz-ı MısrîHalveti tarikatına mensup, tasavvufi ve aşk konularını işler.Niyaz-ı Mısrî Divanı
17. YüzyılSinân-ı Ümmîİçsel dini duyguları ve insanın Allah’a yönelişini konu alan şiirler yazmıştır.Sinan-ı Ümmî Divanı
17. YüzyılHüdâiCelveti tarikatına mensup, tasavvufi düşünceleri ve ilahi aşkı işler.Hüdâi Divanı
18. YüzyılSezaiİlahi aşk ve insanın Allah’a yönelişini konu alan şiirler yazmıştır.Sezai Divanı
19. YüzyılKuddusiTasavvufi düşünceleri ve ilahi aşkı işleyen şiirler yazmıştır.Kuddusi Divanı
19. YüzyılTurâbiAlevi-Bektaşi geleneğine mensup, insan sevgisi ve adalet temalarını işler.Turâbi Divanı